Andries Sternheim

Nadat Theo Beckers en ik in november 2023 het Oorlogsdagboek van Andries Sternheim uitgaven, komt er nog een vervolg. Op 10 oktober 2025 wordt een nieuw boek over Sternheim gepresenteerd, met als voorlopige titel: Andries Sternheim, Max Horkheimers vergeten Mann der Praxis. De Amsterdamse diamantbewerker Andries Sternheim, de Internationale Vakbeweging en de vroege Frankfurter Schule. 

Deze nieuwe studie van Sternheim is in zekere zin een actualisering. Mijn proefschrift uit 1991 was gebaseerd op de stand van zaken van wetenschappelijk onderzoek in de jaren tachtig. Ik heb geprobeerd gegevens opnieuw te checken, recente literatuur te verwerken en nieuw ontsloten archiefmateriaal op te nemen. De studie biedt mij vooral ook de gelegenheid de persoon van Andries Sternheim helderder neer te zetten. Daarbij ben ik sterk geholpen door het profiel van de hand van zijn voormalige chef bij het Amsterdamse Gemeentelijk Werkloosheidsfonds,  J.C. van Dam, waar Piet de Rooy mij op attendeerde

Andries Sternheim is voor mij één van die sociaal-democraten die niet bogen voor de druk van de omstandigheden en het daarbij horende het pessimisme dat de jaren dertig kenmerkte, de Afdaling in de Hel  (2015). Dat is de titel van de studie van Ian Kershaw over het Europa tussen 1914 en 1949, gekenmerkt door een lange, aanhoudende crisis van het kapitalisme, een acuut klassenkonflikt, een explosieve verspreiding van etnisch-racistisch nationalisme en verbitterde en onverzoenlijke territoriale herzieningseisen. Het bijzondere is dat we intussen opnieuw te maken hebben met economische problemen (versterkt door een ecologische crisis), met handelsoorlogen en een hernieuwde opkomst van protectionisme, met imperialisme en oorlogsdreiging en opnieuw optredend rechts-radicalisme. De thematiek waar Sternheim mee te maken had, is van een verrassende actualiteit.

Sternheim was diamantbewerker, studeerde in zijn vrije tijd voor de acte Staathuishoudkunde en Statistiek en was van 1921 tot 1931 hoofd van de wetenschappelijke onderzoeksafdeling van het Internationaal Verbond van Vakverenigingen.IVV. Hij werkte hard aan het formuleren van een economisch crisisprogram van de internationale vakbeweging en de Socialistische Internationale. En als secretaris van de vakbondsdelegatie naar de Internationale Arbeidsorgansatie ILO  was hij gericht op de onderlinge afstemming tussen nationale vakcentrales voor de gemeenschappelijke inbreng van de IVV-delegatie. Hij was in de jaren dertig als geen ander op de hoogte van de politieke, sociale en economische verhoudingen in Europa.

In 1931 wordt Sternheim binnengehaald door Max Horkheimer, directeur van het Frankfurtse Institut für Sozialforschung. Zijn positie is onderbelicht, door de excentrische rol die Genève speelde in het Institut für Sozialforschung, doordat Nederlandstalige publicaties van Sternheim buiten het bereik van onderzoekers van de Frankfurter Schule vallen én door de filosofische wending die het Institut maakte, van ‘interdisciplinair materialisme’ naar de  ‘kritische theorie’. Ik was en ben ervan overtuigd dat de persoon van Andries Sternheim en zijn benadering van maatschappelijke en politieke vraagstukken van grote betekenis zijn voor de geschiedschrijving van de sociaal-democratie, het interbellum en van de Frankfurter Schule.

In zijn biografie Max Horkheimer and the Foundations of the Frankfurt School (2011) trekt John Abromeit de conclusie dat niet de Horkheimer van de nieuw beleden ‘kritische theorie’, maar de Horkheimer van de periode van het interdisciplinair materialisme de meeste aanknopingspunten biedt voor een kritische theorie van de 21ste eeuw. Dat onderstreept het belang van Sternheims inhoudelijke bijdrage aan de Frankfurter Schule, dat zijn uitgangspunt vond in de wisselwerking en doorwerking van klasseverhoudingen op gezinsrelaties en de besteding van de vrije tijd.

Inkijkexemplaar van het Oorlogsdagboek van Andries Sternheim (2023): kijkexemplaar op internet.