Piter Jelles Troelstra keas foar in Frysk houlik. ‘Gezien de plaats, die het Fries in mijn leven zou innemen, was opzettelijke doelstelling nodig,’ docht er te witten.[i] Fokje Frânses Pasma foldie oan dat Fryske profyl. Sy is nei alle gedachten it tsjep jongfrommis mei wa’t er yn 1882 nei it admiraalsilen fan Snits nei De Jouwer farde. Se ferskûlen har achter har parasol ‘om daar ons samenzijn een meer intiem karakter te geven’. [ii] Hy koe har yn de simmer fan 1882 dus al goed. Op de ôfslutende side 278 fan it earste diel fan syn Tinkskriften, Wording, ferwiist er foar de trochwurking fan Fokje op syn ‘dichterlijk gemoed’ nei de siden 104-107 fan Rispinge. Yn de earste printinge (1909) binne dat de fersen Rein, Ierde en Himel, Foarjier, Dou naemste myn romer, De silveren mar, In Ingel en It wier…. Dizze fersen, opnommen yn It jonge Fryslân, binne skreaun yn it tiidrek 1880-1882.[iii]
Nuvernôch seit er yn Wording ek dat er kunde oan har hie hat fanôf ‘het begin van mijn studententijd’, dus fanôf septimber 1882. Tineke Steenmeijer-Wielenga hat dêrút opmakke dat de fersen út de jierren 1880-1882 dus net oer Fokje Pasma gean kinne.[iv] Oars leit dat neffens har mei in twadde rige fersen yn Rispinge, te beginnen mei it fers Wêrom, folge troch Hoe lokkich, It skynsel, Yn ‘e brâning, Ik jou de wyn myn suchten mei en Wy wiene tegearre. Dy rige stamt út de periode 1883-1887. Dy fersen kinne neffens Tineke Steenmeijer ferstien wurde as ‘uteringen fan langstme nei de ûnberikbere faam en fan ienlikheid.’
Wêrom?…
De spanning yn de leafdesrelaasje tusken Piter Jelles Troelstra en Fokje Frânses Pasma fûn syn wjerslach yn de fersen Wêrom?
Piter Jelles syn Wêrom yn it jierboekje Swanneblommen fan 1884 klonk sa:
Wêrom hest fan dy donkerblaue eagen,
Dêr ik ljochtende stjerren yn seach?
Wêrom heste sa’n blierlaitsjed mûlke,
Dat my ’t hert nei de lippen ta teach?
Wêrom heste sa’n heldere stimme,
Dy my taklonk as himelmuzyk?
Wêrom is foar dyn holle Gods namme
Mei de hearlikste skriuwtekens set?
Wêrom biste sa moai doch, leaf famke,
En wêrom – wêrom heste gjin hert?… [v]
Njonken Wêrom hat Swanneblommen noch in twadde fers, Hoe lokkich. Beide binne datearre ‘Grins, foarmoanne 1883’. Hoe lokkich is noch wreder as Wêrom:
Yn de spegel fan it herte,
Och, dêr sjochste neat, moai bern;
Is `t net wier it is dyn wurk net,
Om sa freeslik djip te sjen.
Wat is `t lokkich, datst te blyn bist
Om dyn eigen hert te sjen!
No kinst jitte foar de spegel
Laitsje tsjin dysels, moai bern.
Dêr kaam réaksje op yn Forjit my net fan febrewaris 1884. Yn dat fers hellet ‘F’ Piter Jelles direkt oan. Der is dêrom alle reden om te tinken dat it Fokje Pasma sels is dy’t Piter Jelles beskie jout. Wa oars soe sa’n tekst meitsje kinne? En – sa ferklearre har âldste dochter Anna van Dam letter tsjinoer J.K. Wiersma – Fokje wie linich mei taal.[vi] Dichtsjen wie boppedat net frjemd yn de famylje Pasma. Hie har pake Hendrik Frânses Pasma net fersen skreaun foar it Frysk Lieteboek fan 1875? Se fielde har oansprutsen, sa net misledige en beantwurde Piter Jelles per omgeande:
Wêrom?…
Wêrom hest doest just my mar koeste,
(dy jûn ferjit ik grif nea!)
Daalk al fan leafde en minne my sprutsen
Dy ‘sterker soe wêze as de dea’?
Wêrom heste my ’t jawurd ôftwongen,
Dat ús, seist, foar ivich ferbûn?
Wêrom hest my fan trou ferhelle,
Fan trou, dy by dy ‘nea ferdwûn’?
Wêrom klagest no, dat ik nin hert ha,
Wylst dines (leau mar dat ik `t wit)
Sels by stikjes en brokjes weijoechste
En mannich jongfaam om dy lit?…
Ofspraak
Mei ít útkommen fan beide fersen ferbruts Piter Jelles mei in ombocht de ôfspraak tusken him en Fokje om elkoar in jier lang net te sjen of te skriuwen. De reden derfoar wie dat de famylje Troelstra it near lein hie op de ferhâlding mei Fokje.[vii] Hy koe him dêroan net samar ûntlûke. De studint Piter Jelles moast bestean fan it ynkommen dat syn heit him taskikte. Yn novimber 1883 skriuwt er oan Jacob Hepkema, útjouwer fan de bondel It jonge Fryslân
‘Sneon kom ik nei alle gedachten op ‘t Hearrenfean, ik moat dan mei [útjouwer] Land prate en teffens de jûns by âlde Pasma oan hûs de frijerij mei Fokje útmeitsje. Past ik jo, dat ik dy deis en de nachts by jo útfanhûs kom? As ik gjin andert krij, rekkenje ik mar, dat it goed is’.[viii]
Mar hy docht wat oars as wat de famylje frege. Hy docht in tuskenfoarstel: elkoar in jier net sjen en skriuwe en as se elkoar dan noch woene, soed er tsjinoer syn famylje hoekhâlde. Fokje stimde yn bywêzichheid fan har pake dêryn ta.
Syn heit Jelle Troelstra is sûnder it krekte te witten dêr bot oer te sprekken. Op 30 novimber 1883 lit er syn ‘waarde zoon’ it folgjende witte:
‘Hierbij f 90. Met veel genoegen vernam ik dat ge de betrekking te W[estermeer] hebt afgebroken, zoowel om U en haar als om ons. Men kan in het friesch wat liefhebberen maar er in op te gaan is te dwaas; dat is een anarchronismus!’ [ix]
Blykber fûn de famylje Troelstra dat de ferkearing de studint Piter Jelles fan de stúdzje ôfhold of ôfhâlde soe – én dat de bining oan de Fryske faam Fokje Pasma him mear oan it Frysk bine soe as goed foar him wie. It moast ophâlde mei it reizgjen nei Westermar.
Fokje hie syn tuskenfoarstel fan novimber 1883 al op in pypfol, mar mei de publikaasje fan de fersen fan begjin 1884 wie de maat no wol fol. Se seach oars om har hinne.
Der soe it mei dien wêze kinne, as der net in steal fragen oerbleauwen. Der leit in dize oer de ferhâlding tusken de jonge dichter en de fiif jier jongere boeredochter fan Westermar. Hoe lang koene se elkoar no krekt? Wat spile der yn de ferhâlding tusken de dichter en de jongfaam? En dêr direkt oan ferbûn: hokker gedichten fan Piter Jelles geane oer Fokje? En wat fertelle dy ús dan oer har ferkearing? Fokje ferwyt him al te oerdwealsk west te hawwen. Piter Jelles hie sprutsen fan leafde dy’t sterker wêze soe as de dea, fan trou dy’t nea ferdwine soe. Hy hie har it jawurd ‘ôftwongen’. Komt dat werom yn gedichten fan Piter Jelles?
Persoanlike toan
Op syk nei de gedichten fan Piter Jelles oer Fokje bin ik ôfgien op de persoanlike toan, op de direkte belutsenheid en de min te fernearen ôfhinklikheid fan in fereale Piter Jelles. Fersen dêr’t er syn persoanlik fielen yn ta útering bringt. Derta haw ik de Samle Fersen (1981) trochwest, se op my ynwurkje litten en in tal oanstreke. Dy steane yn de Samle Fersen fier út elkoar.[x] Ik kaam op fyftjin fersen en ien liet. Ferfolgens haw ik Rispinge der op neislein.[xi] En ta myn ferrassing fûn ik dêre dy fyftjin gedichten as ien blok werom yn de rubryk ‘Jongfeinte lok en lijen’. De rige begjint mei Rein en einiget mei Wy wiene tegearre.
Yn de Samle Fersen (1981) binne de fersen gronologysk oardere, mei sa mooglik in datum. Rispinge (1909) hat de eigen yndieling fan Piter Jelles. En fierder is dêr de folchoarder yn de bondel It jonge Fryslân, op 1 novimber 1882 útkommen by útjouwerij Hepkema.[xii] Yn de earste, net útjûne, mistribele útjefte fan It jonge Fryslân[xiii] steane de trije fersen mei it skaad fan de twifel oer de leafde hielendal achteryn: De hjerst hat de simmer te hôf brocht op side 228, It wier … op side 232 en In fûgel op side 236. It fers Rein is datearre simmermoanne 1881. Dizze njoggen fersen binne dus skreaun tusken augustus 1881 en – rûchwei – septimber 1882.
1881 is it jier dat Piter Jelles mei ‘simmerjûnenocht’ troch de doarpen fan Fryslân tsjocht. As Foekje fan Heech foarsei er jonge fammen de takomst. Guon foarsei er dat se jûns nei hûs brocht wurde soene en dat makke er dan wier troch dêr sels foar te soargjen. Op `e Jouwer hied er oanhâld by syn omke Marten. Ek dêr sil er optreden hawwe. Ik stel my foar dat Piter Jelles Fokje Pasma oer it Binnepaad thûs brocht hat nei de pleats op `e hoeke mei de Gravinnesingel. It adres is no Gravinnesingel 2 te Haskerhoarne.[xiv]
Yn Rein jout Piter Jelles oan hoe’t de leafde him oerfoel en hoe’t him dat ta nije sangen brocht:
Sa gyng it my. De leafde foel
As simmerrein m’ yn ’t hert;
Hja ropt wer goudne dreamen op,
En `k stúnje en suchtsje net.
De sangen sjitte as blommen op,
In hearlik siichje rûst,
`t Is of in nije skeppingskrêft
Wer troch myn herte brûst.
Nei augustus 1881 sit Piter Jelles noch in jier op it Ljouwerter gymnasium. De fersen dy’t er makket, tsjûgje fan in djippe ferealens by Piter Jelles. Yn Ierde en himel besjongt er de 16-jierrige Fokje Pasma sûnder him yn te hâlden:
As ik nei dyn lippen seach,
Seach ik blommen bloeien;
As ik dy yn d’ eagen seach,
Seach ik stjerren gloeien.
Ierde en himel, faam, bisto;
Sink, o gleone sinne!
Op dyn blommen, faam, blinkt dau;
Yn dyn stjerren – minne!
Yn Foarjier klinkt de lêste stofe sa:
Sjochste ‘t, hearste ‘t? – Faam, fernim dan,
Wat ik net mear swije kin:
Dat foar my gjin blommen bloeie,
As ik dy net krije kin.
En yn Do naamste myn romer is er noch like fol fan har:
Do naamste myn romer en tapest my yn;
Hoe fonkle en hoe glinstre dy godlike wyn!
Allyk as `t kristal fol fan hearlike wyn,
Sa gloeide ek ús hert, mei de leafde der yn.
Wy namen de romers, sa ljocht as in stjer,
En preauwden en dronken, en – frijden doe wer.
Hoe gloeide ús it hert mei de leafde der yn!
Wy dronken dy leafde as in kostlike wyn.
En dan treffe wy yn De Sulveren Mar de grutte wurden oan fan leafde en trou:
Hij lústere wurden fan leafde en trou,
En seach sa bliid nei har;
‘Hoe goed, hoe ûnskuldich en moai bisto;
Sa moai as de sulveren mar!’
It falt jin op dat de dichter hjir net mear praat fan ‘wy’, mar foaral syn eigen emoasjes ferwurdet. It wurdt ús hjir net dúdlik hoe’t sy der ûnder stie.
Wjerstân
Hoe fier komme jo as dichter? Hy moast wjerstân oerwinne fan it omsittende laach. ‘Oan in wolmienende freon’ is de ûndertitel fan it fers Net mar sjonge?, datearre septimber 1881.
Jo seine faak, ik moast it sjongen litte;
`k hie wol wat oars – wat nuttigers – te dwaan.
Me koe gjin goud út sokke fersen slaan;
Jild, jild wie `t doel, dat moast ik net ferjitte.
Ik koe gjin andert op jo wurden jaan.
Jo binne al âld, Jo sill’ `t wol better witte.
En `k hat `t besocht – mar wier, ik kin `t net litte!
`t Brûst yn my om; der is neat oan te dwaan.
En de krityk komt werom yn it fers Kwa – Kwa, ek opnommen yn It jonge Fryslân. De ljurk stekt fier út boppe de yn de modder omwrottende froask, dy’t prottelet:
It is wat te sizzen! Doe `k jong wie as hy,
Wie `k altiid beskieden, wie `k stil en bedêst.
Hy sjongt en hy flocht fiersten t` ier út syn nêst;
Hy hearde earst te achtsjen op lju lyk as wy’.
[…]
De ljurk fleach al heger en sloech har gjin acht,
Hy song as profeet fan d’ ûntweitsende moarn;
De meltsfaam kaam bûten, syn liet loek har oan,
Hja seach nei de himel, mei eagen fol ljocht.
De ljurk wist meltsfaam Fokje noch altiten te boeien.
It wier…. spilet him ôf op in moaie novimbernacht. Se sitte yn it rydtúch en it sulveren moanneljocht komt troch it finster. It spilet noch foar de oanlis fan de nije tramferbining fan it Fean nei De Jouwer yn 1882. Foar it earst hat Piter Jelles it deroer dat de leafde ‘al te tear wie’. De leafde ferdwûn op reis nei hûs:
Wy frijden, en sieten sa waarm en sa smout;
It frear, mar wy fielden it net.
Har siken ha har mei minen fermingd;
Myn herte waard wei yn har hert.
Op ‘t lêst, doe hja thús wie, doe seach ik yn `t rûn:
`t Wie moarn, en de moanne wie wei.
No stiene der blommen op `t finsterrút,
En blonken yn `t ljocht fan de dei.
Dêr hie de winter, mei `t fynste pinsiel,
Us leafde yn teekning brocht.
It wiene blommen, klear as kristal,
En opkleurd mei sinneljocht.
Doe’t ik thúskaam seach ik de blommen net mear,
Troch de sinne teraand, ferrûn.
En ek ús leafde bliek al te tear:
Dy is ferstoarn, ferdwûn.
In fûgel is as ien nei lêste fers opnommen yn de mistribele edysje fan It jonge Fryslân. Ik weagje it dêrom om it te datearjen op augustus of septimber 1882.
In fûgel het blier foar my songen,
Doe’t ik klage: myn leafde is ferstoarn.
Syn liet is myn tinken trochkrongen,
Myn hert is de wynsels ûntsprongen
As in blom yn de ûntweitsende moarn.
Hy song fan in ivige sinne
Fan de hope, dy skynt oer ús paad;
Hy song fan in herte fol minne,
Dat kloppet, net fier hjir fandinne
Yn it doarpke, beskûle yn it skaad.
Doe liet er allinne my sitte;
Ik harke, ferbûke en ferheard.
Syn wûndersang kin ‘k net ferjitte,
Mar minlike graach woe ik witte:
Wêrearne is dy fûgel doch keard?
Hege Brêge
Yn septimber 1882, noch foar’t It jonge Fryslân útkomt, wurdt er studint yn Grins. Sy wie weromhâldend no’t er oan syn stúdzje yn Grins begûn. De beide fersen Wêrom en Hoe lokkich fan jannewaris 1883 binne útdrukking fan tanimmende ôfstân tusken beide. Mar hy lit it der net by sitte. Op 9 jannewaris 1883 hâldt er in foardracht op `e Jouwer, De Hege Brêge.[xv] It is in foardracht dêr’t er nei eigen sizzen ‘in bulte fan myn ynlike libben yn dellein ha; ‘ik haw it leaf as in bern fan myn eigen’.[xvi] De Hege Brêge is it ferhaal oer de gerniersdochter Wyts, op wa’t de soan fan de nijboer, Bauke, in eachje hat. Wyts lêst as Fokje, Bauke as Piter Jelles. De sprekker fiert Wyts sa op, mei har donkerblauwe kikers:
‘Wa komt dêr sa linich de leane út setten, dy by de lytse pleats heart? Wel noch ta, wat in faam. Jok en amers draacht hja op de stevige skouders, en dêr stekt in kopke boppe út, frisk en mûtel as in rike persik. Wat in moaie rûne lea; en de earms, dy ta de opstrûpte mouwen út komme en lykje te sizzen: “Dêr bin ik!” – no, dêr soe men de pet foar ôfnimme. It moaiste fan alles, dat binne lykwols dy fleurige, donkerblauwe kikers, dy hja no siikjend yn de rûnte slacht om te sjen, oft der oan de oare kant fan `e brêge ek ien oankomt’.[xvii]
De tematyk fan Hoe lokkich komt werom yn de tekst: It famke spegelet harsels yn it wetter, ‘en hja kin har net sêd sjen oan har eigen mûtel, glêd en gol antlit, as `t har dêr oansjocht út it kleare wetter wei’. Se wist wol dat Bauke har graach sjen mocht.
De foardracht hat ek in antwurd op har weromhâldendheid sa’t dat yn Wêrom? omskreaun is. Bauke hie har frege om de lapen by elkoar te smiten. Dêr hie se op antwurde, dat se him wol graach lije mocht. Se doarst it ek wol mei him te weagjen. Mar se woe earst witte wat syn heit der fan sei. Dy hie wat oars foar syn soan op it each en ‘hja woe gjin muorre wêze tusken heit en soan, gjin deilisskip bringe yn in fredige wente’.[xviii]
Mar gelokkich kin Bauke har fertelle dat syn heit syn tawurd jûn hie, en dan barre der ‘frjemde dingen op dy brêge’. It is foarjier.
It is winter as feint Bauke en faam Wyts har te skrep sette, om de striid mei de Eastewyn oan te gean. Se binne hurdriders dy’t nei Grins sille. ‘Mei flinke streken sjitte hja foarút. Hoe’t de Eastewyn him ek warre mei, hy brekt de wyn mei mannekrêft, hja stipet him mei de moed fan it wiif; hy wit it doel, hja betrout him; hy wiist it paad oan, hja folget him, en sa giet it op `e streek foarút, dêrhinne, wêr de earepriis foar krêft en moed is te winnen.
Hjir is it iis moai, mar straks sille hja klúnje moatte; gjin noed, dan helpt hy har by de wâl op; wjekken binne der hjir en dêr yn it iis, mar as hy der te dryst op yn wol, sil hja him tebek hâlde; sa, elkoar stypjend en skoarjend, sille hja wis ta ‘t doel komme’. En de sprekker winsket it pear ta: ‘Folle lok op jimme reis, jong pear. Brek sa de wyn fan `t libben, as waait er jimme ek noch sa fel yn ‘e mjitte’.[xix]
Blykber wit Piter Jelles har op `e nij fertrouwen te jaan. Yn it brief oan Onno Sytstra fan 13 jannewaris 1883 jout Piter Jelles oan dat it in slagge jûn wie; hy hie ‘in bulte wille op de Jouwer hân’. Har ûnwissens hied er weinommen.
Oars as syn wiidweidige beskriuwing yn Wording fan de fakânsjes fan 1881 en 1882 is Piter Jelles stil oer de simmer fan 1883. Wy witte net hoe faak hy doe op ‘e Jouwer útfanhûs west hat. Mar de frou fan syn Omke Marten, Antje Visser, hie der skjin har nocht fan. Sy ûntsei Piter Jelles de tagong ta har hûs.[xx] En Omke Marten reizge ôf nei Grins om him te bewegen de ferkearing út te meitsjen.
Yn novimber 1883 praat Piter Jelles mei Fokje en har pake. Twa moannen letter komme de beide fersen Wêrom en Hoe lokkich út yn Swanneblommen. Syn dichterse publikaasjedrift siet syn plak as frijer fan Fokje yn de wei. Hy moast ôfwachtsje wat se no dwaan soe. Mar yn It Skynsel is er hiel helder oer har:
Myn leafde en hope en myn gelove,
Myn heechste sillichheid bisto,
Dy sil my d` ierde net ûntrove;
Yn stoarm en needwaar, `k bliuw de trou
……………………………………………………….
It skynsel wykt, de stoarmen lizze
Har del, mar ’t rûst jit yn myn hert;
Wat ek de minsken fan dy sizze,
Ik leau oan dy, `k ferlit dy net!
En yn Yn ‘e brâning komt er werom op it omsittende laach:
Yn it rûzige libben, by haat en by niid,
Der fine twa herten elkoar;
Hja rane tegear en ferjitte alle striid,
Wylst de striid dochs sa hurd is foar har.
Ik jou de wyn myn suchten mei is it op ien nei lêste fers fan Piter Jelles oer Fokje. Hy hopet dat de wyn yn har hier omtysket en har yn d’earen lústert: ‘hy skriemt om dy, syn libbensblom, syn langstme en syn begearen’. Hy hopet sa op har:
O fammeherte, roazeknop,
Gean op foar dyn beminde,
En weits him mei dyn swietrook op
Ut djipten fan ellinde!
As lêste is dêr Wy wiene tegearre. It fettet it ferhaal gear:
Mar dêr kaam de Earnst yn syn donkere klean
En wiisde yn `e skymrige fierte…
Do waardest sa kjel; ek myn mûle bleau stean;
Wy koenen it suchtsjen net litte.
Doe krûpten w’elkoarren sa nei oan it hert
En koene gjin wurden mear fine;
Mar’t rûsde om my hinne: Hâld op, `t is te let;
Ek dit wurdt in dream fan `t ferline’.
Hoe djip Piter Jelles opgie yn syn ferhâlding mei Fokje Pasma is miskien it meast skrinend wjerjûn yn de tekst fan Oan de kant fan ` e mar.
Tinksto jit, tinksto jit oan dat stille fjild,
Mei blommen wyld begroeid,
Dêr’t moarns de ljurk yn de loften sjongt
En jûns it fiskje djoeit?
Dêr metten wy elkoar foar ‘t earst,
Dêr naamsto my foar kar,
Yn de simmernacht by stjerreljocht,
Oan de kant fan de sulvren mar.
Mei de wyn, mei de wyn, dy’t oer `t wetter rûst
Ferfleach ús libbensdream;
Alle lok, alle leed is dêrhinne brûsd,
As baren fan de stream,
Mar ús ferbûn in eed fan trou
Foar ivich oan elkoar.
Yn de simmernacht by stjerreljocht,
Oan de kant fan de sulveren mar.
As oer ’t grêf, oer `t grêf jit in libben bloeit,
Fynst my werom op dyn paad;
Want myn hert is mei dines sa fêst fergroeid,
Hja wurde yn `e dea net skaat.
Dan saai’ wy del út heger loft,
En fine wer elkoar,
Yn de simmernacht by stjerreljocht
Oan de kant fan de sulveren mar.
Doe’t Piter Jelles yn novimber 1884, nei in jier fan wachtsjen, by Fokje oankloppe, wie it gau besjoen. It wie oer.[xxi] Yn Wording skriuwt er : ‘het jaar was nog niet om of de jeugdige schoone was al het slachtoffer geworden van de liefdesbetuigingen van iemand, met wie zij ook spoedig is gehuwd.’[xxii] Hy bedarre yn ‘in tsjustere perioade’ fan krisis.[xxiii]
Publisearre yn De Moanne, febrewaris 2018, jiergong 17, nr. 2.
[i] Troelstra, Gedenkschriften. Eerste deel. Wording (1927), 204-205.
[ii] Troelstra (1927), 203.
[iii] Yn de oarde printinge fan Rispinge (1920) giet it op dizze siden om It Skynsel, Yn ‘e brânning, Ik jou de wyn myn suchten mei en Wy wiene tegearre.
[iv] Tineke Steenmeijer-Wielenga, De ‘wûnderblom’ fan Piter Jelles, De Strikel, jiergong 23, 1980, 166.
[v] Piter Jeles Troelstra, Samle Fersen (1981), 198. Sjoch foar de reaksje fan ‘F.’: 428. Fgl. Steenmeijer-Wielenga (1980).
[vi] J.P. Wiersma, Oantekeningen oer P.J. Troelstra en Fokje Pasma, hânskrift, Tresoar, 078.370.3.7, oantekenings fan it ûnderhâld mei A. Wemelsfelder-van Dam, Santpoort, 30 jannewaris 1960.
[vii] Troelstra (1927), 241.
[viii] Piter Jelles oan Jacob Hepkema, argyf Hepkema, Tresoar 108 – inv. nr. 376, datearre novimber 1883.
[ix] Jelle Troelstra sr. oan Piter Jelles, 30.11.1883, Argyf Troelstra, IISG; fgl. Piet Hagen, Politicus uit Hartstocht (2010), 857.
[x] De sulveren mar en It wie…’ komme foar op side 100/101, in stikmannich steane op de siden 170-174, wylst Wêrom en de folgjende fiif gedichten op de siden 198-201 ôfprinte binne. It liet Oan de kant fan de mar is bedarre op side 225.
[xi] Anne Wadman, In dichter ticht by de lytse man, Samle Fersen fan Piter Jelles, yn: Oarmans wurk en eigen, 1994.
[xii] Hagen, 2010, 62.
[xiii] Dr. Y. Poortinga, In mistribele muzykútjefte fan Piter Jelles Troelstra, It Beaken 1957, 62-63.
[xiv] Mei tank oan Hinke Woudt-Westra en Elke Dijkstra-Pekema foar it fêststellen fan de krekte lokaasje.
[xv] Fgl. G.A. Wumkes, Stads- en dorpskroniek van Friesland II, 473.
[xvi] P.J. Troelstra oan Onno Sytstra, Tresoar, 20 maart 1886.
[xvii] P.J. Troelstra, De Hege Brêge, Groningen, 1886, 4/5
[xviii] P.J. Troelstra, De Hege Brêge, 5/6.
[xix] P.J. Troelstra, De Hege Brêge, 19.
[xx] Troelstra (1927) , 241.
[xxi] Meidieling fan beppesizzer F. Overes-van Dam, 1 july 2017. Yn de famylje geane de wurden: ‘Je wordt bedankt. Je bekijkt het maar’.
[xxii] Troelstra (1927), 243.
[xxiii] J.J. Kalma, Nynke fan Hichtum en en Afke fan Wergea, Boalsert, 1967, 29.